Swami Dayanand Saraswati is de grondlegger van de Arya Samaj stroming. Hij werd in 1823 geboren in Tankara in Morvi als Dayaram Mulshankar. Zijn vader behoorde tot de kaste der brahmanen. Hij was zeer godsdienstig en een aanhanger van Shiva. Mulshankar werd religieus opgevoed.

Tijdens een wake tijdens het Shivarartri feest was hij als enige van de aanwezigen wakker. Hij zag dat de muizen de prashad (geofferd voedsel) opaten dat aan Shiva geofferd was. Dit maakte zo’n diepe indruk op hem dat hij vanaf dat ogenblik niet meer in beeldenverering geloofde.

Toen zijn vader en moeder Mulshankar wilden uithuwelijken, besloot hij te vluchten. Als een yogi (asceet) zwierf hij door het noorden van India. Bij de rivier de Narmada werd hij tot sannyasin gewijd en ontving hij de naam Dayananda Saraswati. Hij kwam terecht in de orde van de Dandi’s. Daarna ging hij de Himalaya in op zoek naar de bronnen van de heilige rivier de Ganges.

In 1860 kwam hij in de stad Mathura. Daar vond hij Virjananda Saraswati (1779-1868), zijn guru, die hem wegwijs maakte in het geloof. Virjananda wijdde hem in de Veda’s, de oudste heilige geschriften van het hindoeïsme, die vanaf dat moment voor Swami Dayanand steeds belangrijker werden. In april 1863 zei Virjananda hem dat zijn opleiding voltooid was. Hij gaf Swami Dayanand de opdracht om de leer van de Veda’s onder het volk te verspreiden.

Dayanand trok door het noorden van India. Op zijn reis kwam hij onder andere in Calcutta in contact met de Brahmo Samaj, in die tijd in India een belangrijke hervormingsbeweging binnen het hindoeïsme. Onder invloed van wat hij daar tegenkwam, nam hij het revolutionaire besluit om voortaan zijn geschriften niet meer in het Sanskriet te schrijven, de taal van de geleerden, maar in het Hindi, de taal van het volk. Ook kwam hij ertoe om een drukpers aan te schaffen om zo zijn geschriften een groter verspreidingsgebied te geven. In deze tijd schreef hij de eerste versie van de Satyarth Prakash (Het licht van de waarheid) en even later begon hij aan zijn eerste commentaren op de Veda’s.

Ondertussen hield Swami Dayanand dikwijls debatten met andere hindoe-guru’s en van tijd tot tijd ook met protestantse zendelingen. Toen hij in 1875 in Mumbai was, besloten de aanhangers de Arya Samaj ( vereniging van nobelen) op te richten. De aanhang van Swami Dayanand groeide, vooral in de Punjab. De Arya Samaj beoogde een hervorming van het hindoeïsme en was voor Swami Dayanand een middel waarmee hij openingen maakte naar een nieuwe vorm van hindoeïsme waarin geen ruimte was voor beeldenverering, waarin het mogelijk zou worden dat moslims en christenen door het ondergaan van een zuiveringsritueel (shuddhi) zouden kunnen terugkeren naar het hindoeïsme, en hindoe-weduwen de mogelijkheid zouden krijgen om een nieuw huwelijk te sluiten. Verder begon de Arya Samaj op initiatief van Swami Dayanand scholen te stichten waarin de leerlingen door lessen in Engels, wiskunde en natuurkunde werden voorbereid op een carrière in de moderne samenleving, maar tegelijkertijd onderwijs ontvingen in Hindi en de hindoetraditie.

Na verschillende omzwervingen kwam hij in mei 1883 aan in Jodhpur. Eind september 1883 werd hij ziek. Op advies van de arts reisde hij naar Mount Abu om op te knappen. Op 23 oktober nam de koorts weer toe en op 30 oktober 1883 overleed hij aan vergiftiging.